HAD ODYSSEUS PTSS?

Verhalen vertellen doet iedereen. Sommigen van ons zijn grote vertellers, anderen houden het bij bescheiden verhalen, maar verhalen vertellen doen we allemaal. Sommigen denken dat het verhaal de waarheid moet zijn. Zij proberen hun verhaal van zoveel mogelijk feiten te voorzien. Anderen gaat het meer om het smeuïge karakter van het verhaal. Zij vinden het belangrijk dat de luisteraar geniet.En maar weinig mensen beseffen dat hun verhalen een diepere laag in zich dragen. Een laag die we soms wel vermoeden, maar nooit helemaal direct begrijpen.Er is een prachtig boek vol met verhalen, verteld door militairen die in Srebrenica waren tijdens de oorlog. Het prachtige heeft niet te maken met de feiten van de verhalen. Wat ik hiermee wel wil zeggen, kan ik het best illustreren aan de hand van een voorbeeld.

In één van de verhalen zegt iemand “ik kwam terug naar Nederland met het idee dat ik onsterfelijk was. Ik had al zoveel meegemaakt. Ik leefde op het gevaar…”

In de context van de oorlog in voormalig Joegoslavie kan iedereen zich een beeld vormen bij deze woorden. Ik moet bij het lezen van deze woorden echter aan een ander verhaal denken. Het verhaal van Odysseus die na de strijd in Troje probeert naar huis terug te keren.

Wie was die Odysseus eigenlijk?

Een gewone man die door een samenloop van omstandigheden in de oorlog tegen de Trojanen terecht was gekomen. Hij heeft een zoon, en een echtgenote Penelope. En ook zijn oude vader en moeder leven nog. Hij staat bekend om zijn sluwheid, wat destijds betekende dat hij een slimme jongen was.

Zoiets kan ongetwijfeld ook verteld worden over de militair die destijds uit Srebrenica terugkeerde. Een jongeman, misschien had hij een gezin, of een vriendin, vrienden met wie hij al van schooltijd bevriend was, een vader, een moeder.

Als we de verhalen zo vergelijken, dan vergelijken we ze letterlijk. Hoe frappant de gelijkenis ook kan zijn, de vergelijking brengt ons eigenlijk niet bij de diepere betekenis van het verhaal.

En juist in die diepere betekenis van een verhaal zit de genezende werking ervan. We  moeten dus naar die betekenis op zoek gaan.

Laten we eerst eens naar zijn woorden luisteren: ik kwam terug…

Maar hij keert niet zo maar terug. Hij dacht dat hij onsterfelijk was. Dit zijn heel belangrijke woorden. Ze verwijzen immers naar iets wat hij mee terug bracht. Een idee. En niet zo maar een idee, Maar een idee dat ontstond door een wezenlijke ervaring die ongetwijfeld te maken heeft gehad met de dood die dichtbij kwam. Hij bracht als het ware een “geschenk van de goden” mee terug.

Dat geschenk was zijn ervaring dat hij “onsterfelijk was”. Hoe hij het geschenk heeft begrepen wordt uit het vervolg van het verhaal duidelijk. Hij vertelt daarin dat hij zich uitgedaagd voelde om het gevaar te trotseren. Misschien heeft hij wel gedacht dat hem niets meer kon deren, maar ik vermoed dat hij onbewust wel wist dat dit niet zo was. Dus daagde hij de wereld uit om het tegendeel te bewijzen. En belandde zo voor een maand in de gevangenis.

Was het geschenk bedoeld om hem uiteindelijk in de gevangenis te doen belanden?  Wie weet. Het is moeilijk om daarop te antwoorden. Maar laten we ervan uitgaan dat de diepere laag van het verhaal wel een betekenis voor hem had.

Het verhaal van Odysseus kan ons hier helpen om iets te gaan begrijpen van die diepere betekenis.

Toen Odysseus terugkeerde na de oorlog haalde hij zich de woede van Poseidon, de god van de machtige en onstuimige zee op de hals. Iedere keer als Odysseus zich weer op weg wilde begeven met zijn schip, maakte Poseidon hem het leven lastig door hem verder van huis te voeren in plaats van dichterbij, door hem te doen aanspoelen op plaatsen waar een les voor hem klaar lag.

Vanuit dit perspectief was de grootste vijand van Odysseus, tevens zijn grootste helper. Maar het duurde een flink aantal jaren voordat Odysseus zich over gaf aan dit besef. Hij verzette zich heel wat jaren tegen alles wat hem overkwam, totdat hij begon te beseffen dat hem zijn verzet niet hielp. 

En toen keerde het tij. Er kwam hulp onderweg die hem uiteindelijk definitief thuis bracht.

Voor dat het zo ver was moest Odysseus nog afdalen in de onderwereld. In de oude tijden stond de onderwereld voor de plaats waar de gestorvenen verbleven. Dit betekent niet dat Odysseus stierf. Het betekende wel dat hij eindelijk oude gewoontes en verstokte opvattingen kon loslaten. De dingen die hem niet meer dienden in zijn leven, maar waaraan hij zo gehecht was. Hij leerde zien dat er dingen in het leven zijn waar de mens geen invloed op heeft, geen macht over heeft.  Hij kon nu gaan zien dat het zijn opdracht was om daarmee te leren omgaan.

Het verhaal van de militair verloopt bijna op een zelfde manier. In al zijn overmoed, misschien wel dankzij zijn overmoed, kon hij zijn eigen beperkingen leren kennen, en later ook leren hoe daarmee om te gaan. Hij vertelt hoe hij zich bij tijd en wijle terugtrekt in zijn donkere kamer, als in een veilige bunker.

Een afdaling in het duister van de onderwereld staat gelijk aan een terugtrekken in je zelf. Je terugtrekken in je binnenwereld, waar het soms behoorlijk donker kan zijn. Maar je hebt het donker nodig om weer het licht te kunnen gaan zien. Nieuw leven komt beter tot groei in het donker. Dat geldt voor zaadjes die je in de grond stopt. En het geldt ook voor mensen die zich terugtrekken in zichzelf.

Had Odysseus nu PTSS? 

Ik geloof het niet. Ik geloof dat Odysseus een mens was met “goddelijke” ambities, die moest leren dat de mens zich nu juist van de goden onderscheidt door zijn menselijke begrenzingen. Hij kreeg de mogelijkheid om deze les uit zijn eigen leven te halen. Toen hij het hele verhaal kende, en dat was natuurlijk pas op het einde van het verhaal, kon hij zien dat het goed was. Dat iedere seconde, iedere minuut, ieder uur en ieder jaar noodzakelijk was om hem te leren die les te nemen. Er was niets “fout” aan het verhaal op zich. Het was wel mogelijk om het verhaal met andere ogen te gaan zien. Toen kon hij zien dat het precies was zoals het bedoeld was, voor hem.