DE VERDEELDE MENS ALS BRON VAN LEVEN

Inleiding

Dat er in de mens twee krachten werkzaam zijn die enerzijds de verschillende kanten samenvoegen tot een geheel en anderzijds wat eerst een geheel was weer scheiden, maakt dat de mens zich in zichzelf verdeeld voelt. Deze verdeeldheid is in de diepste betekenis van het woord de pijn waaraan wij lijden. En tegelijkertijd kan zonder deze verdeeldheid geen eenheid ontstaan. 

In deze publicatie beschrijf ik vanuit het perspectief van Psychosynthese hoe de bovenstaande uitspraak begrepen kan worden. Eenmaal begrepen, kan de betekenis van deze uitspraak worden tot een bron van groei en liefde.

Subpersoonlijkheden
Roberto Assagioli, de grondlegger van Psychosynthese, stelde dat in wezen ieder individu is samengesteld uit een veelheid aan `zelven´ die elk zijn voortgekomen uit aangeboren drijfveren. Deze drijfveren zijn in de basis terug te brengen tot twee grondmotieven: het streven naar orde en handhaving, en het streven naar groei en verandering. In het dagelijks leven ervaart het individu deze grondmotieven vaak in de vorm van liefde en strijd. Liefde zoekt toenadering en verbondenheid en kan zo tot gevoel van `erbij horen´ en tot meer besef van heelheid leiden. Strijd daarentegen doet uiteen gaan en leidt tot de ervaring van verdeeldheid. Het tegelijkertijd bestaan van deze twee veelal onbewuste grondmotieven in de mens zorgt voor veel innerlijke verwarring. In deze verwarring komt meer helderheid wanneer we de tegengestelden zien als onderling tegengestelde sub-of deelpersoonlijkheden. 

Hoe werkt dit?


Subpersoonlijkheden dienen een doel
Al vroeg in het leven ervaart menigeen dat niet elke behoefte vervuld kan worden. Ouders en verzorgers doen over het algemeen hun best om aan de behoeften van een jonge baby of kind te voldoen, maar vanuit hun opvattingen over opvoeding is er tegelijkertijd ook de neiging om het kind `te leren´ dat niet iedere huilbui gehonoreerd kan worden. Zodra een kind leert spreken wordt het nog duidelijker: de boodschap is dan maar al te vaak `nu niet´. Gaandeweg `leert´ een kind dat er behoeften zijn die `goed´ zijn, en dat er behoeften zijn die `niet goed´ zijn. Om met dit verschil om te gaan, leert het kind de omweg te bewandelen. Dit betekent dat het niet meer `rechtstreeks ´ vraagt om aandacht of waardering, maar dat het gaat leren dat aandacht en waardering wel worden gegeven als het bijvoorbeeld goed zijn best doet op school, of wanneer het `lief´ doet.  Subpersoonlijkheden vormen zich rond de kern van die `onvervulde´ behoefte aan aandacht of liefde (dit zijn voorbeelden), en zij `gedragen´ zich op de manier die wel voor vervulling zorgt. 

Subpersoonlijkheden hebben zich als het ware losgemaakt van het bewustzijn en dus ook van het persoonlijke zelf. Zij hebben zich ontwikkeld tot zelfstandige delen van de persoonlijkheden, waarover het zelf geen beheer meer heeft. Het doel wat zij hiermee dienen, is dat de pijn en het onvervulde gevoel van de behoefte waaraan niet tegemoet wordt gekomen, niet meer wordt gevoeld. 

Voorbeeld
Hoe herkennen we subpersoonlijkheden? Aan de hand van een voorbeeld uit mijn praktijk zal ik een voorbeeld geven waarin bijna iedereen wel iets van herkenning ervaart.

Het voorbeeld

Jan is de middelste van drie kinderen. Toen hij drie jaar was werd zijn jongere zusje geboren. Zij was het eerste meisje in het gezin, en alle volwassenen werden vertederd door haar grappige gezichtje en krullen in het haar. Jan had al snel door dat zijn kleine zusje er voor zorgde dat het `koninkrijkje´ waarin hij zich had gewaand voor goed verleden tijd was. Hij werd niet meer ´op zijn wenken´ bediend en moest soms tevreden zijn met `ga jij maar even spelen´.

Jan was zich hier niet van bewust. Maar met zijn kinderverstand begon hij wel snel door te hebben dat er een `uitweg was` . Als hij er voor zorgde dat zijn moeder zag hoe `stoer en mannelijk´ hij deed, dan kreeg hij wel de waardering. Zo ging Jan steeds meer zijn best doen. Op den duur werd dit gedrag zo´n `natuurlijk gedrag´ dat iedereen ging zeggen `dat kan je wel aan Jan overlaten, die is zo handig`. En hiermee was de `handige Jan´ als deelpersoonlijkheid geboren.

Ook al zou Jan ermee willen hebben stoppen, hij zou dit niet kunnen omdat hij er volledig van overtuigd is dat dit gedrag bij hem hoort.

Later
Toen Jan uiteindelijk in mijn praktijk kwam, was dit omdat hij doodmoe en gestresst was. Op het werk liep het niet meer zoals hij gewend was. Hij was altijd vrolijk en voortvarend geweest. Bereid om zich overal voor in te zetten. Als er iemand nodig was om iets te regelen, dan riep Jan al direct `dat doe ik wel!´. 
Maar de laatste tijd had hij steeds minder zin om als eerste zijn diensten aan te bieden. Hij merkte gevoelens van onvrede, en begon zelfs wat chagrijnig te zijn naar zijn collega´s. `Zij kunnen ook wel eens hun best doen´ mopperde hij dan. 

Dit voorbeeld laat duidelijk zien hoe een subpersoonlijkheid lang en `hardnekkig´ is gebruikt; in psychosynthese termen heet dit dat Jan zich lang had geïdentificeerd met de subpersoonlijkheid `handige Jan´.  Deze subpersoonlijkheid was hem lang van dienst geweest, en het was ontegenzeglijk waar dat de subpersoonlijkheid een talent van Jan liet zien waarop hij best trots was. Maar het was de `vanzelfsprekendheid´ waarmee hij zich identificeerde met deze `handige Jan´ die maakte dat hij zich ging verzetten. In de vanzelfsprekendheid ging hij nu een beperking ervaren. 

Hoe verder?
Jan was toe aan een betere balans. Hiervoor was het nodig om de `tegenhanger´ van handige Jan te gaan verkennen. Deze `tegenhanger´ was hem niet bekend. Hij zou hem zelfs heel lang ontkend hebben omdat hij lange tijd in zijn onbewuste is gehouden. Voordat Jan de innerlijke tegenstelling kan gaan onderzoeken, moest hij eerst de subpersoonlijkheid `handige Jan´volledig gaan erkennen en hérkennen. 

Stap 1 Herkennen en erkennen

In het voorbeeld van Jan was het niet zo moeilijk om de subpersoonlijkheid die zorgde voor de moeheid en de stress te identificeren. Het kan echter ook voorkomen dat een subpersoonlijkheid zich heel subtiel onder een dekmantel van normen of belangrijke waarden in iemands leven heeft verborgen, dat de werking ervan veel moeilijker is te ontdekken.

Met behulp van de techniek van geleide visualisatie  en de verbeelding worden beelden opgeroepen van die subpersoonlijkheden die relevant zijn. Meestal komen er vrij snel beelden van duidelijk te onderscheiden personages uit het onbewuste boven, die, als men eenmaal met hen vertrouwd is, een heel duidelijk verhaal weten te vertellen over wie ze zijn, wat ze willen, wat ze eigenlijk nodig hebben en welke rol ze willen spelen in het belang van jou.

Vaak helpt het om hen een naam te geven en hen `te woord te staan´ als een heel eigen persoonlijkheid. Zodra je enigszins geoefend hebt om je met hen te identificeren, zal je gaan herkennen bij welke situaties ze het meest horen. Iedereen heeft bepaalde rollen in het werk of thuis, in sportverband of met vrienden. Die rollen zijn soms helemaal identiek met een bepaalde subpersoonlijkheid. 

Is de subpersoonlijkheid eenmaal herkend en erkend, dan is het in eerste instantie belangrijk om waardering op te brengen voor het doel dat zij dienen. Hoe veel last er nu ook mag ervaren worden, dat is niet altijd zo geweest.  Je kunt subpersoonlijkheden niet `de laan uit sturen´. Wat je wel kunt leren is hun diepste kwaliteit te gaan herkennen en erkennen en deze kwaliteit gaan zien als een kwaliteit waarover jij kunt beschikken op het moment dat die nodig is en je er voor kiest. Alle subpersoonlijkheden vormen samen een geheel en zijn ieder voor zich een deel van het geheel. 

De volgende stap is de stap van het aanvaarden van het bestaan van de subpersoonlijkheid.

Stap 2 Aanvaarden van je subpersoonlijkheden

In de vorige stap heb je een aantal van je subpersoonlijkheden leren kennen. Je weet nu wat zij voor gedrag vertonen en wellicht heb je pakkende namen voor hen bedacht, waarmee je hen gemakkelijk kunt benoemen voor je zelf; zo herken je misschien de bazige of de gedweeë, de vechter of de volger, de ambitieuze zakenman of de eeuwige student, en ga zo maar door.

Het uiteindelijke doel van het werken met subpersoonlijkheden is hen zodanig te laten samenwerken, dat ze je een meer hele en geïntegreerde mens doen zijn. De nu volgende stap is dat je gaat onderzoeken welke relatie je eigenlijk met hen hebt. En je zult merken dat er nogal wat tegenstrijdige gevoelens kunnen worden opgeroepen, vóór dat je kunt spreken van volledige aanvaarding van hen. 

Een voorbeeld werkt wellicht weer het best. Ik neem weer het voorbeeld van Jan. Hij werd moe en gestresst door in grote mate geïdentificeerd te zijn met Handige Jan. Hij had deze Handige Jan als het ware zonder onderscheid ingezet in veel situaties. Jan vond het niet moeilijk om Handige Jan te herkennen en erkende ook dat dit een deel van hem was, waarop hij in feite best trots was. Eigenlijk, zei hij, zou hij die Handige Jan niet graag missen. En toch was er die vermoeidheid en die zin om `de boel de boel te laten´. Dit laatste zorgde voor veel stress, omdat Handige Jan de boel nooit de boel zou laten. 

Je zou kunnen zeggen dat Jan op dat moment een soort haat / liefde verhouding had met Handige Jan. In zo´n situatie gaan we in psychosynthese begeleiding dan op zoek naar `het verwaarloosde deel´ ofwel naar de tegenhanger van Handige Jan. Deze tegenhanger is al die jaren niet aan bod gekomen, maar maakt wel degelijk deel uit van de relatie die Jan heeft met zijn Handige Jan. Als je goed luistert kun je die tegenhanger horen praten op de momenten dat Jan moppert op zijn collega´s die `altijd alles aan hem verlaten´. Dit verwijt, en vooral de veralgemenisering  ervan ( altijd en alles) duiden op een subpersoonlijkheid van Jan, die lange tijd onbewust is gehouden.  
Toen we dit eenmaal besproken hadden, herkende Jan wel dat hij een broertje dood heeft aan mensen die de kantjes er van aflopen. Dat hij zelf ook in staat is de kantjes er af te lopen, was voor hem onaanvaardbaar. Hij ontkende lange tijd stelselmatig deze onbelichte kant in hem. Toen hij echter ging zien dat mensen die de kantjes er af lopen, eigenlijk mensen zijn met een ontspannen levenshouding, gaf hij toe dat hij daar wel iets kon leren. Hij gaf deze verwaarloosde kant in hemzelf al gauw de naam Kantje Jan. 

Toen we eenmaal zover waren dat Jan ging zien hoe Handige Jan eigenlijk automatisch Kantje Jan in het leven had geroepen, zij het ook in een soort `schaduw´leven, besefte hij dat dit eigenlijk de boosdoener was van zijn vermoeidheid en stress. We besloten dat Jan hen beide zou uitnodigen voor een gesprek met z´n drieën. Het doel hiervan was, dat beiden met elkaar kennis konden maken, en dat beiden een pleidooi konden houden voor het doel dat zij dienden. 

Jan verklaarde zich bereid om naar beiden te luisteren.

Wanneer we een subpersoonlijkheid onderkennen, kunnen we er afstand van nemen en ernaar kijken. In plaats van te geloven dat jij die subpersoonlijkheid bént, ga je beseffen dat dit een illusie is, en dat je die subpersoonlijkheid hébt.  In psychosynthese noemen we dit proces van losmaken : `dis-identificeren´.  Dit betekent dat je je bewust gaat worden van die identificatie, waardoor je er uit kunt stappen. 
Het is per definitie onmogelijk je los te maken van een subpersoonlijkheid , als je nog niet bewust aanvaardt dat je die subpersoonlijkheid hebt. 
Het werken aan je subpersoonlijkheden betekent een verrijking van je leven: je zult ontdekken hoe rijk geschakeerd de vele mogelijkheden en kwaliteiten in jou zijn.  Er zijn geen goede of slechte deelpersoonlijkheden. Zij zijn alle uitingen van wezenlijke elementen in jezelf, hoe negatief je dat soms ook ervaart.

Stap 3 Integratie van je subpersoonlijkheden

Het uiteindelijke doel van het werken aan je subpersoonlijkheden is het vergroten van je besef van een `zelf´ , van een centrum van bewustzijn in jezelf. Vanuit dit centrum kan je je weer verbinden met een subpersoonlijkheid en hem of haar reguleren,  bijsturen en aandacht geven.  

Door de regie over je subpersoonlijkheden weer te hernemen, kan je blijven profiteren van hun goed ontwikkelde kwaliteiten; hun energie wordt op deze manier beter gebundeld en doelgericht ingezet op die momenten dat jij ervoor kiest.
Natuurlijk gaat dit niet van de ene op de andere dag. Je zult hen aandacht en tijd moeten geven om ze te leren kennen. Je zult uiteindelijk gaan genieten van het subtiele spel van samenwerken. En uiteindelijk zal je verrast zijn als je merkt dat zij zich ontwikkelen. Door de aandacht die je hen geeft groeien ze met je mee en zal je merken dat hun kwaliteit `volwassener´ wordt. Soms verdwijnen ze een poosje op de achtergrond en zijn ze minder actief op de voorgrond. En het is niet ongebruikelijk dat je nieuwe subpersoonlijkheden leert kennen. 

In essentie is de aanvaarding van je subpersoonlijkheden alleen al voldoende om hun positieve kwaliteit meer tot uitdrukking te kunnen brengen. Toch zullen er altijd delen in je zelf blijven die je minder aantrekkelijk vindt; door ook hen te aanvaarden kan je in elk geval hun storende werking doen verminderen.  Wanneer je leert om de energie en de krachten van je subpersoonlijkheden te bundelen, zal je merken hoe je beter in harmonie leert zijn met je zelf. 


Tot slot
In mijn praktijk van Psychosynthese begeleiding werk ik met mijn cliënten aan de integratie van hun deelpersoonlijkheden door middel van visualisaties en meditatie-oefeningen.  Veel van dit werk eindigt in de transformatie van de subpersoonlijkheid in een hogere vorm van kwaliteit. De Handige Jan groeide uit tot een maatschappelijk en sociaal betrokken Jan, die zijn energie in dienst stelde van mensen die echt hulp nodig hadden. En ook Kantje Jan maakte een ontwikkeling door die maakte dat Jan meer tijd doorbracht met zijn gezin en die maakte dat hij steeds meer leerde genieten van zijn vrije tijd.

Ik heb voor deze publicatie gebruik gemaakt van `Heel je leven´ van Piero Ferrucci, Uitg. De Toorts, 2001.